Cukrzyca a celiakia: Podwójne wyzwanie zdrowotne

Cukrzyca typu 1 i celiakia to dwie choroby autoimmunologiczne, które współistniejąc, mogą tworzyć poważne wyzwania zdrowotne dla pacjentów. Celiakia rozwija się zazwyczaj w ciągu pierwszych pięciu lat od diagnozy cukrzycy typu 1, często w postaci ukrytej lub atypowej, rzadziej jako celiakia klasyczna. Obie choroby wynikają z nieprawidłowej reakcji układu odpornościowego, który atakuje własne tkanki – w przypadku cukrzycy są to komórki beta trzustki, a w przypadku celiakii błona śluzowa jelita cienkiego. W artykule omówimy, jak te dwie choroby wpływają na siebie nawzajem, jakie są metody diagnostyczne oraz jak zarządzać dietą, aby skutecznie kontrolować obie dolegliwości.

Co to jest cukrzyca typu 1?

Cukrzyca typu 1 to choroba autoimmunologiczna, w której układ odpornościowy atakuje komórki beta trzustki odpowiedzialne za produkcję insuliny. Insulina jest hormonem niezbędnym do regulacji poziomu glukozy we krwi. Bez wystarczającej ilości insuliny, poziom cukru we krwi staje się zbyt wysoki, co może prowadzić do wielu poważnych komplikacji zdrowotnych, takich jak uszkodzenie nerek, oczu i nerwów.

Co to jest celiakia?

Celiakia (inaczej choroba trzewna) to również choroba autoimmunologiczna, w której spożywanie glutenu — białka obecnego w pszenicy, jęczmieniu i życie — powoduje reakcję immunologiczną prowadzącą do uszkodzenia błony śluzowej jelita cienkiego. To uszkodzenie utrudnia wchłanianie składników odżywczych, co może prowadzić do niedożywienia, anemii, czy osteoporozy.

Związek między cukrzycą a celiakią

Osoby z cukrzycą typu 1 są bardziej narażone na rozwój celiakii. Szacuje się, że choroba trzewna występuje u ponad 1 na 20 pacjentów z cukrzycą typu 1, co wskazuje na znaczący związek między tymi dwoma schorzeniami [1]. Jest to znacznie wyższy odsetek niż w populacji ogólnej, gdzie celiakia występuje u około 1% ludzi. Ze względu na to, że celiakia w cukrzycy często przyjmuje postać atypową, może być trudna do zdiagnozowania. Dlatego u dzieci chorych na cukrzycę typu 1 zaleca się wykonywanie przesiewowych testów serologicznych w kierunku celiakii. Choroba trzewna w tej grupie może wpływać na obniżenie zapotrzebowania na insulinę oraz powodować hipoglikemię.

Z drugiej strony — badania pokazują również, że współwystępowanie celiakii i cukrzycy typu 1 może być wynikiem niewłaściwego wyrównania cukrzycy, ponieważ przewlekła hiperglikemia może zwiększać ryzyko rozwoju celiakii. Przeprowadzone badania wykazały, że wyższy poziom hemoglobiny glikowanej (HbA1C) jest dodatnio skorelowany z wyższym poziomem przeciwciał anty-tTG2 oraz anty-EMA [5]. Co ciekawe często to właśnie problemy z regulacją gospodarki cukrowej i wyższe poziomy hemoglobiny glikowanej sugerują diagnostykę w kierunku celiakii.

Diagnoza celiakii u osób z cukrzycą

Diagnostyka celiakii u pacjentów z cukrzycą typu 1 jest kluczowa, aby uniknąć powikłań wynikających z nieleczonej choroby. Zwykle zaleca się badania krwi na obecność specyficznych przeciwciał, takich jak przeciwciała przeciw transglutaminazie tkankowej (tTG-IgA) i przeciw endomysium (EMA-IgA). Jeśli wyniki są pozytywne, przeprowadza się biopsję jelita cienkiego, aby potwierdzić diagnozę.

Wczesne zdiagnozowanie celiakii i wprowadzenie odpowiedniej diety u osób z cukrzycą typu 1 może zmniejszyć ryzyko powikłań mikronaczyniowych u pacjentów z obiema chorobami, co zmniejsza również ryzyko retinopatii i przewlekłej choroby nerek.

Zarządzanie dietą w przypadku cukrzycy i celiakii

Produkty bezglutenowe zamiast glutenowych

W diecie bezglutenowej kluczowe jest zastąpienie produktów zawierających gluten ich bezglutenowymi odpowiednikami. Ważne jest wykluczenie źródeł glutenu, czyli jęczmienia, pszenicy i żyta na rzecz bezglutenowych źródeł węglowodanów takich jak:

kukurydza
gryka
proso
ryż
komosa ryżowa
ziemniaki
rośliny strączkowe (soja, soczewica, ciecierzyca, fasola)
sorgo
amarantus
maniok

Oto kilka praktycznych propozycji:

Mąka pszenna: Można ją zastąpić mąką ryżową, kukurydzianą, jaglaną, gryczaną, migdałową, kokosową lub mieszankami bezglutenowymi dostępnymi w sklepach.
Makaron: Bezglutenowe opcje obejmują makaron ryżowy, kukurydziany, gryczany, sojowy, z ciecierzycy lub grochu.
Chleb: Warto wypróbować chleb bezglutenowy dostępny w sklepach lub piec własny z bezglutenowej mieszanki mąk czy kaszy gryczanej.
Płatki śniadaniowe: Bezglutenowe płatki owsiane, kukurydziane lub inne płatki certyfikowane jako bezglutenowe.

Osoby z cukrzycą typu 1, u których zdiagnozowano również celiakię, muszą stosować zarówno dietę bezglutenową, jak i kontrolować poziom cukru we krwi. Oto kilka wskazówek dotyczących zarządzania dietą przy współistnieniu tych chorób:

Żywność przetworzona: Gotowe produkty bezglutenowe mają często wyższy indeks glikemiczny niż naturalne produkty węglowodanowe niezawierające glutenu. Należy więc znacznie ograniczyć produkty bezglutenowe, z których gluten eliminowany jest w procesach technologicznych na rzecz zbóż, które naturalnie glutenu nie posiadają. Zaleca się spożywanie produktów pełnoziarnistych takich jak: kasza gryczana, amarantus, komosa ryżowa czy ryż brązowy, a także nasion roślin strączkowych.
Kontrola glikemii: Regularne monitorowanie poziomu cukru we krwi jest kluczowe. Produkty bezglutenowe, szczególnie te przetworzone, mogą mieć wyższy indeks glikemiczny, dlatego ważne jest dostosowanie dawki insuliny i ścisłe monitorowanie reakcji organizmu na spożywane pokarmy.
Czytanie etykiet: Wiele przetworzonych produktów może zawierać ukryty gluten. Powinno się uważnie czytać etykiety i unikać produktów, które mogą być zanieczyszczone glutenem podczas produkcji.
Planowanie posiłków: Planowanie posiłków z wyprzedzeniem pomaga uniknąć sytuacji, w których trudno jest znaleźć odpowiednie, bezglutenowe i niskoglikemiczne opcje. Jeśli masz problem z planowaniem posiłków, warto zapoznać się z aplikacją cukrzyca.pl, która oferuje szeroki wybór przepisów o niskim indeksie glikemicznym, w tym również bezglutenowych, które są idealne dla osób z celiakią i cukrzycą. Oto przykładowy przepis na wytrawną gryczankę z warzywami, który można znaleźć w aplikacji:

Wytrawna gryczanka z warzywami

Składniki:

Kasza gryczana ¼ szklanki = 45g
Jaja kurze całe 1 sztuka = 50g
Rukola 1 garść = 20g
Papryka czerwona ⅔ sztuki =180g
Ser feta 2 plastry = 40g
Oliwa z oliwek ½ łyżeczki = 3ml
Sól 1 szczypta
Pieprz czarny 1 szczypta
Zioła prowansalskie 1 szczypta

Sposób przygotowania:

Przed ugotowaniem przepłucz kaszę 1-2 razy pod bieżącą zimną wodą.
Kaszę ugotuj według przepisu na opakowaniu.
Zwróć uwagę, aby kasza nie była rozgotowana.
Jajko ugotuj na twardo i pozostaw do wystudzenia.
Do miski przełóż rukolę, pokrojone w ćwiartki jajko oraz pokrojone w kostkę: paprykę i ser feta.
Całość skrop oliwą i przypraw.

Znaczenie wsparcia i edukacji

Życie z cukrzycą i celiakią może być trudne, ale odpowiednie wsparcie i edukacja mogą znacznie ułatwić zarządzanie tymi chorobami. Regularne konsultacje z dietetykiem i lekarzem mogą pomóc w dostosowaniu diety i planu leczenia do indywidualnych potrzeb pacjenta. Należy również ocenić stan odżywienia pacjenta, ponieważ zaburzenia wchłaniania mogą powodować niedożywienie ilościowe i jakościowe.

Podsumowanie

Współwystępowanie cukrzycy typu 1 i celiakii wymaga szczególnej uwagi i ścisłego przestrzegania diety. Wczesna diagnoza, regularne monitorowanie zdrowia i odpowiednie zarządzanie dietą mogą znacznie poprawić jakość życia pacjentów. Korzystanie z nowoczesnych narzędzi, takich jak aplikacje mobilne, może być cennym wsparciem w codziennym życiu, ułatwiając zarządzanie dietą i kontrolę stanu zdrowia.

Literatura

Karam-Ali N, Rostampour N, Lotfizadeh M, Rezapour F, Kasiri N, Hasanpour-Dehkordi A, et al. Frequency of celiac disease in children with type 1 diabetes. J Shahrekord Univ Med Sci. 2018;20(3):72-81.
Ludvigsson JF, Lebwohl B. Screening for coeliac disease in type 1 diabetes. Acta Paediatr. 2017. doi: 10.1111/APA.13746.
The association between type 1 diabetes and celiac disease in children. 2023. doi: 10.54112/bcsrj.v2023i1.350.
Dudziak K, Regulska-Ilow B. Znaczenie wartości indeksów glikemicznych produktów bezglutenowych w terapii choroby trzewnej i współistniejącej cukrzycy typu 1. Endokrynol Otyłość Zaburzenia Przemiany Materii. 2012;8(3).
Muhammad, Tahir, Shah. Celiac disease in subjects with type 1 diabetes mellitus and its effect on glycemic contro. Pakistan postgraduate medical institute, (2022), 33(02):25-29. doi: 10.51642/ppmj.v33i02.465
Raiteri A, Granito A, Giamperoli A, Catenaro T, Negrini G, Tovoli F. Current guidelines for the management of celiac disease: A systematic review with comparative analysis. World J Gastroenterol. 2022 Jan 7;28(1):154-175. doi: 10.3748/wjg.v28.i1.154.
Camarca ME, Mozzillo E, Nugnes R, et al. Celiac disease in type 1 diabetes mellitus. Ital J Pediatr. 2012;38:10. Published 2012 Mar 26. doi:10.1186/1824-7288-38-10.