Cukrzyca typu 2: dlaczego ja? Objawy, przyczyny i leczenie

Dowiedziałeś się niedawno, że masz cukrzycę typu 2? A może ktoś z Twoich bliskich zachorował i chcesz mu pomóc? Usłyszałeś gdzieś, że jest to jedna z najczęstszych chorób cywilizacyjnych i chcesz się jej ustrzec? Cukrzyca typu 2 wcale nie musi być straszną chorobą, jeśli jest odpowiednio leczona, a pacjent jest świadomy i odpowiednio wyedukowany. Zaniedbana może jednak doprowadzić do poważnych konsekwencji i rozwoju przewlekłych powikłań.  

Wniosek z tego jest taki, że tak naprawdę to jak cukrzyca typu 2 będzie przebiegać zależy w głównej mierze od nas samych. To jak to jest z tą cukrzycą? 

Cukrzyca typu 2: przyczyny

Cukrzyca jest zaliczana do grupy chorób metabolicznych charakteryzujących się hiperglikemią, czyli zbyt wysokim stężeniem glukozy (cukru) we krwi, wynikającym z defektu wydzielania i/lub działania insuliny. Insulina jest hormonem, który jest wydzielany przez komórki beta wysp trzustki. Konsekwencją nieleczonej choroby i utrzymującej się hiperglikemii może być uszkodzenie, zaburzenie czynności i wydolności m.in oczu, nerek, nerwów, serca i naczyń krwionośnych.

Cukrzyca typu 2 (łac. diabetes mellitus typi 2),  wcześniej nazywana też cukrzycą insulinoniezależną, NIDDM (ang. Non Insulin Dependent Diabetes Mellitus), jest chorobą metaboliczną, która charakteryzuje się opornością tkanek na działanie insuliny. Oznacza to, że Twój organizm produkuje insulinę, ale tkanka tłuszczowa nie pozwala jej odpowiednio działać i przez to Twój poziom glukozy we krwi pozostaje cały czas wysoki.

Przyjmuje się, że cukrzyca typu 2 stanowi 85-90% wszystkich przypadków choroby. Liczba zachorowań na cukrzycę w ostatnich 50 latach wzrosła według szacunków nawet 7-10 krotnie. Według danych opublikowanych przez Międzynarodową Federację Cukrzycy (International Diabetes Federation, IDF), aktualnie na cukrzycę choruje już ponad 425 mln osób na świecie! W Polsce liczba osób chorych przekroczyła już 3 miliony i nadal rośnie w dramatycznym tempie. Cukrzyca typu 2 jest więc realnym i dużym problemem, nie tylko medycznym, ale również ekonomicznym oraz społecznym.

Zacznij skutecznie zarządzać swoją cukrzycą!

Cukrzyca typu 2: dlaczego ja?

Pewnie nie raz w Twojej głowie pojawiło się pytanie: Dlaczego? Skąd to się wzięło? Dlaczego u mnie pojawiła się cukrzyca, a u innej osoby nie? Wiele osób zastanawia się:

Czy cukrzycy typu 2 można zapobiec?

Trzeba podkreślić, że rosnąca  zapadalność na cukrzycę typu 2 jest epidemią ogólnoświatową i jest połączona ściśle z epidemią otyłości i niezdrowego trybu życia.

Dominującym mechanizmem, który prowadzi do rozwoju w cukrzycy typu 2 jest insulinooporność – zjawisko, które wiąże się z brakiem zdolności do prawidłowej reakcji organizmu na działanie insuliny. Wynika ono przede wszystkim z braku wrażliwości tkanek w Twoim organizmie na ten hormon. W tym przypadku zdolność organizmu do wytwarzania insuliny nie ulega całkowitemu zahamowaniu.

Istnieje również pewna skłonność genetyczna predysponująca do rozwoju tego typu cukrzycy, jednak dziedziczenie cukrzycy jest uwarunkowane wieloczynnikowo. Co to oznacza w praktyce?

Cukrzyca typu 2: dlaczego dieta i aktywność fizyczna jest istotna?

Uwarunkowania genetyczne w połączeniu z na przykład nadwagą, której skutkiem jest insulinooporność powodują zaburzenia wydzielania insuliny w stosunku do rosnących potrzeb organizmu, co skutkuje zaburzeniami gospodarki węglowodanowej. Stąd też możemy mówić o pewnej predyspozycji genetycznej do rozwoju tej choroby, ale to czy ona się ujawni zależy przede wszystkim od prowadzonego stylu życia, na który składa się przede wszystkim dieta i poziom aktywności fizycznej.

Styl życia ma zasadnicze znaczenie w powstawaniu cukrzycy typu 2, istnieje nawet stwierdzenie, że jest ona uwarunkowana “diabetogennym stylem życia”. Nie dziwi więc fakt, że jest ona bardziej rozpowszechniona w miastach, gdzie prowadzi się głównie siedzący i mało aktywny tryb w przeciwieństwie do terenów wiejskich.

Dlatego właśnie zmiana trybu życia, wprowadzenie umiarkowanego wysiłku fizycznego, czy budowa tkanki mięśniowej z utratą nadmiaru tkanki tłuszczowej, wiąże się ze zmniejszeniem ryzyka zachorowania na cukrzycę typu 2 (1).

Objawy cukrzycy typu 2

Pamiętasz jak to się zaczęło? A może byłeś zaskoczony, jak zobaczyłeś wyniki badań laboratoryjnych, bo nie odczuwałeś wcześniej żadnych objawów?

Początek cukrzycy typu 2 najczęściej jest dyskretny, a zaburzenia metaboliczne mogą się rozwinąć już na kilka lat przed rozpoznaniem tego typu cukrzycy. Objawy kliniczne związane z wysokim poziomem cukru narastają zazwyczaj powoli, w ciągu kilku miesięcy. Symptomy cukrzycy typu 2 mogą być bardzo zróżnicowane i często pozostają niezauważone. Wśród nich można wyróżnić kilka grup:

Cukrzyca typu 2: Objawy ogólne

• suchość w ustach i towarzyszące temu uczucie pragnienia
• częste oddawanie moczu
• infekcje narządów intymnych
• zaburzenia widzenia (rozmazany obraz, brak ostrości widzenia)
• nadmierna senność i zmęczenie

Cukrzyca typu 2: Objawy skórne

• nadmierna suchość skóry, która może być również związana z pękaniem skóry, tendencją do łuszczenia się i rogowacenia
• świąd skóry i miejscowe zaczerwienienie
• trudności w gojeniu się ran (po skaleczeniu lub oparzeniu regeneracja naskórka zajmuje więcej czasu niż zwykle)
• zakażenia grzybicze lub bakteryjne
• u osób chorujących jednocześnie na łuszczycę może dojść do zaostrzenia choroby

Cukrzyca typu 2: Objawy neuropsychologiczne

• bóle głowy o nieznanym podłożu
• trudności z koncentracją i ze skupieniem uwagi
• problemy z pamięcią (trudności z zapamiętywaniem i przypominaniem sobie różnych informacji)
• wahania nastroju (obniżony nastrój występujący naprzemiennie z drażliwością)

Powikłania w cukrzycy typu 2

Cukrzyca typu 2, rzadziej niż cukrzyca typu 1, jest przyczyną rozwoju cukrzycowej kwasicy ketonowej. Jest to groźny stan metaboliczny wynikający najczęściej z braku insuliny, błędów w insulinoterapii lub ze spożycia dużej ilości alkoholu. Ponieważ w cukrzycy typu 2 zachowane jest częściowe wydzielanie insuliny, to stan ten pojawia się rzadko, ale należy pamiętać, że wymaga interwencji lekarskiej.

Względny niedobór insuliny jest w tym wypadku przyczyną hiperglikemii, ale jej poziom jest wystarczający do zahamowania reakcji związanych z wytwarzaniem ciał ketonowych i „zakwaszeniem organizmu”. Nie wyklucza to jednak zupełnie możliwości rozwoju kwasicy, do której może dojść u osób z długim okresem występowania objawów typowych dla cukrzycy bez podjęcia odpowiedniego leczenia (2).

Zbyt późne wykrywanie zaburzeń gospodarki węglowodanowej doprowadza do tego, że połowa osób z typem 2 cukrzycy w momencie rozpoznania choroby prezentuje już obecność przewlekłych powikłań tego schorzenia.

Dlatego bardzo ważne jest prowadzenie badań przesiewowych w kierunku cukrzycy, szczególnie u osób z grupy ryzyka, ponieważ u ponad połowy chorych nie występują objawy hiperglikemii (podwyższonego poziomu cukru).

Cukrzyca typu 2: badania i kontrole

Osoby, które ukończyły 45 rok życia powinny zadbać o kontrolę cukru przynajmniej raz na 3 lata.

Ponadto, zgodnie z aktualnymi zaleceniami Polskiego Towarzystwa Diabetologicznego (2018), jeżeli występuje chociaż 1 z podanych niżej czynników ryzyka cukrzycy typu 2, to glikemia powinna być kontrolowana przynajmniej 1 raz w roku.

Czynniki ryzyka cukrzycy typu 2:

☐ nadwaga lub otyłość (BMI ≥ 25 kg/m2 i/lub obwód w talii > 80 cm (kobiety); > 94 cm (mężczyźni))
☐ cukrzyca występująca w rodzinie (rodzice bądź rodzeństwo)
☐ niski poziom aktywności fizycznej
☐ przebyta cukrzyca ciążowa
☐ urodzenie dziecka o masie ciała > 4 kg
☐ nadciśnienie tętnicze (≥ 140/90 mm Hg);
☐ dyslipidemia: stężenie cholesterolu frakcji HDL < 40 mg/dl lub triglicerydów > 150 mg/dl
☐ zespół policystycznych jajników
☐ choroba układu sercowo-naczyniowego (3)

Cukrzyca typu 2: leczenie

Poszukując informacji związanych z tym, jak leczyć cukrzycę typu 2, nierzadko pierwszymi pytaniami, jakie padają z ust pacjentów są:

Jak pozbyć się cukrzycy typu 2 lub czy cukrzyca typu 2 może się cofnąć?

Odpowiedzi na te pytania nie są takie jednoznaczne.

Z jednej strony, zgodnie z definicją, cukrzyca należy do grupy chorób przewlekłych, co oznacza, że będzie obecna do końca życia. Patrząc jednak z drugiej strony, istnieją pewne przypadki pacjentów, którzy po bardzo radykalnej zmianie stylu życia (polegającej na znacznej redukcji masy ciała, zmianie nawyków żywieniowych i włączeniu aktywności fizycznej), po jakimś czasie mogli odstawić leki doustne i aktualnie funkcjonują bez nich.

Jednak u większości osób pozwala to tylko na zmniejszenie dawki leków. W świecie badań naukowych pojawia się coraz więcej doniesień sugerujących, że zastosowanie diety niskoenergetycznej i znaczne obniżenie masy ciała może spowodować “wyleczenie z cukrzycy typu 2”.

Doświadczenia chirurgów bariatrycznych również wskazują na to, że są pacjenci, którzy po poddaniu się operacji i zredukowaniu tkanki tłuszczowej nie potrzebowali żadnych leków, aby realizować cele leczenia i osiągać odpowiednie docelowe wartości glikemii.

Cukrzyca typu 2: czy można ją cofnąć

Autorzy publikacji naukowych w wyżej wymienionym obszarze zgodnie podkreślają, że odpowiednia dieta prowadząca do znacznego spadku masy ciała może spowodować odstawienie leków w cukrzycy typu 2, ale jedynie u pewnej grupy pacjentów.

Zazwyczaj taki mechanizm jest możliwy u osób z nowo rozpoznaną cukrzycą typu 2 i z wysokim stopniem otyłości. U takich osób trzustka posiada jeszcze zdolność do wydzielania insuliny i to nadmierna ilość tkanki tłuszczowej jest odpowiedzialna za brak reakcji organizmu na ten hormon.

Z kolei u pacjentów, którzy chorują dłuższy czas i potrzebowali już włączenia insuliny prawdopodobnie nawet redukcja masy ciała nie będzie wystarczającym czynnikiem, aby zrezygnować z leczenia farmakologicznego. Ponadto, kolejnym ważnym elementem powodzenia takiej metody leczenia jest dość restrykcyjne trzymanie się zaleceń dietetycznych i nie dopuszczenie do ponownego wzrostu masy ciała i pojawienia się np. efektu jojo.

Cofnięcie cukrzycy typu 2 dla najwytrwalszych diabetyków

Niestety z uwagi na to, że wśród osób chorujących na cukrzycę typu 2, tylko niewielka grupa osób jest w stanie przez dłuższy czas stosować wymagające restrykcje żywieniowe, to efekt życia bez środków farmakologicznych nie jest osiągalny dla wszystkich. Można powiedzieć, że taka metoda jest zarezerwowana dla najbardziej zdeterminowanych i wytrwałych.  

Reasumując odpowiedzi na pytanie “czy cukrzyca typu 2 może się cofnąć”, trzeba podkreślić, że w pewnej grupie osób po bardzo wyraźnej zmianie stylu życia na zdrowszy i zastosowaniu wyraźnych restrykcji żywieniowych prowadzących do redukcji masy ciała, jest możliwe odstawienie leków przeciwcukrzycowych. Natomiast jest to jedynie pewna grupa osób i warto zwrócić uwagę na fakt, że u większości chorych można jedynie zmniejszyć dawki leków i nie oznacza to, że w pewnym momencie trwania choroby nie trzeba będzie ich zwiększyć albo powrócić do stosowania.

Nawet jeśli pacjent będzie mógł odstawić na jakiś czas leki, to jednak trudno jest nazwać to zjawisko “całkowitym wyleczeniem z cukrzycy”. Taka osoba i tak musi wykazywać się dużą czujnością i wykonywać co jakiś czas badania kontrolne. U niej cukrzyca została już kiedyś zdiagnozowana i jest jednak chorobą przewlekłą, a stosowaną metodą leczenia jest po prostu dieta i aktywność fizyczna. Mimo tego, nie należy zapominać, że Polskie Towarzystwo Diabetologiczne wyraźnie akcentuje, że tzw. terapia behawioralna jest niezbędnym elementem leczenia wszystkich pacjentów z rozpoznaną cukrzycą (zarówno typu 1, jak i typu 2) w każdym wieku. Zdrowe i prawidłowe żywienie oraz włączenie wysiłku fizycznego w swoją codzienną rutynę mają zasadnicze znaczenie w poprawie ogólnego stanu zdrowia pacjentów oraz w prewencji i leczeniu przewlekłych powikłań cukrzycy.

W przypadku gdy dieta jednak nie jest wystarczająca (a tak się dzieje w zdecydowanej większości przypadków), aby osiągnąć docelowe poziomy glukozy we krwi, to początkowo najczęściej włączane jest leczenie doustnymi środkami farmakologicznymi.

Leczenie farmakologiczne cukrzycy typu 2

Obecnie, według najnowszych wytycznych Polskiego Towarzystwa Diabetologicznego, po rozpoznaniu cukrzycy typu 2 oprócz postępowania niefarmakologicznego (dieta, wysiłek fizyczny) stosuje się w pierwszym rzędzie preparat leku o nazwie metformina, która jest lekiem szczególnie korzystnym u osób z nadwagą oraz z towarzyszącą insulinoopornością. Jest to lek pierwszego wyboru w leczeniu cukrzycy typu 2. O ile pacjent nie ma przeciwwskazań i/lub nie odczuwa dolegliwości po jego zastosowaniu.  

Gdy po kilku miesiącach takiego leczenia cel w postaci wyrównania glikemii nie został osiągnięty, poleca się dołączenie do metforminy innego leku.

Inne leki dołączone do metforminy:

• włączenie nowych leków z grupy inkretynin, które poprzez aktywację osi żołądkowo-jelitowej zwiększają wydzielanie insuliny (leki te występują w formie doustnej i iniekcyjnej). Forma iniekcyjna leków inkretynowych (liraglutyd,extenatyd,dulaglutyd) jest szczególnie polecana u osób z otyłością lub chorobą sercowo-naczyniową. Ze względu na znaczne koszty terapii w Polsce jednak rzadko jest stosowana jako leczenie pierwszego rzutu.
• włączenie nowych leków z grupy inhibitorów receptora SGLT2 – tak zwanych flozyn. Leki te działają w mechanizmie hamowania wychwytu zwrotnego glukozy w kanalikach nerkowych. Osoby stosujące te leki wydalają więcej glukozy z moczem. Wpływają w ten sposób na poprawę glikemii, redukcję masy ciała, poprawę ciśnienia tętniczego i objawów niewydolności serca. Zmniejszają też ryzyko poważnych incydentów sercowo-naczyniowych.
• pochodnych sulfonylomocznika (w Polsce jedne z najczęściej stosowanych  preparatów (gliklazyd i glimepiryd). Ze względu na niższą cenę w porównaniu do wyżej wymienionej rekomendowanej terapii. Działają poprzez nasilenie wydzielania insuliny, korzystnie wpływają na poprawę wartości glikemii, jednak zwiększają ryzyko wystąpienia niedocukrzenia i wzrostu masy ciała.
• glinidów (repaglinid, nataglinid) – te preparaty działają na zasadzie mechanizmu zwiększania wydzielania insuliny- w Polsce niedostępne
• akarbozy – ich zadaniem jest zmniejszanie wchłaniania glukozy z przewodu pokarmowego, jednak często daje nieprzyjemne dolegliwości z układu pokarmowego
• glitazonów- zmniejszjacych insulinoporność, jednak nasilających obrzęki (obecnie stosowany jest tylko pioglitazon)
• insuliny o przedłużonym działaniu, w pojedynczej dawce wieczorem

W kolejnym etapie leczenia cukrzycy typu 2 stosuje się insulinę i jeśli nie występują żadne przeciwwskazania, to jest ona podawana w skojarzeniu z preparatami metforminy.

Należy jednak pamiętać, że na każdym z powyższych etapów leczenia cukrzycy typu 2, obowiązuje dieta i dostosowany do możliwości osoby z cukrzycą wysiłek fizyczny. Bez przestrzegania tych zasad żaden z wymienionych leków nie będzie na tyle skuteczny, by poradzić sobie z cukrzycą.

Cukrzyca typu 2: dieta

Wielu diabetyków na początku swojej choroby spotyka się z zaleceniem zastosowania “diety w cukrzycy”. Pewnie nie raz sobie pomyślałeś: co jeść przy cukrzycy typu 2? Czego nie jeść? Jakie owoce przy cukrzycy typu 2 są dozwolone, a jakich lepiej unikać? Czy już do końca życia nie będę mógł zjeść ani kawałka ciasta?

Dieta w cukrzycy typu 2 – nierzadko pierwsze myśli i skojarzenia z tym związane są dość negatywne. Brak słodyczy, gotowane mięso, warzywa przyrządzane na parze – niejedna osoba myśli, że to wszystko, co może jeść.

To nieprawda.

Dieta przy cukrzycy typu 2 nie jest zarezerwowana tylko dla diabetyków. Opiera się na zasadach racjonalnej diety przeznaczonej dla każdej osoby (również bez cukrzycy), która chce żyć zdrowo i długo. Istotnie, stanowi ona niezwykle ważny element leczenia cukrzycy. Prawdopodobnie będzie wymagała od Ciebie zmiany niektórych przyzwyczajeń i nawyków żywieniowych. Takie nawyki można jednak zaoferować każdej zdrowej osobie nieobciążonej cukrzycą.

Cukrzyca typu 2 – czego nie jeść?

W cukrzycy typu 2 ważne jest, aby dbać nie tylko o odpowiednią wielkość porcji, ale również o odpowiednią jakość wybieranych produktów. Poniżej znajdziesz odpowiedź na pytanie: co jeść w cukrzycy typu 2 oraz czego lepiej unikać.

Cukrzyca typu 2: dieta a masa ciała

W przypadku cukrzycy nadmierna masa ciała to nie tylko względy estetyczne. Nadwaga i cukrzyca kilkukrotnie zwiększają ryzyko wystąpienia:

• chorób układu krążenia,
• sercowo-naczyniowych,
• nadciśnienia tętniczego,
• udarów,
• nowotworów,
• depresji, p
• owikłań cukrzycowych problemów z układem pokarmowym,
• stłuszczenia wątroby itp.

Lista nie jest krótka. Spadek masy ciała w wielu przypadkach cukrzycy pozwala na uniknięcie tych chorób. Osoby otyłe rzadziej zachowują pełnię zdrowia do późnej starości.

Wzrastająca plaga otyłości na świecie doskonale koreluje z narastającą epidemią cukrzycy typu 2.

Jeśli towarzyszy Ci nadmierna masa ciała, nie powinieneś bagatelizować tego faktu. Osoby z nadwagą są bowiem kilkukrotnie bardziej narażone na różnego rodzaju choroby. Dlatego też, rozpoczynając proces odchudzania, możesz liczyć na podwójne korzyści. Nowy wygląd oraz poprawa zdrowia i zdecydowanie lepsze wyniki pomiarów glukozy we krwi.

Warto podkreślić, że bardzo często cukrzyca typu 2 jest następstwem otyłości. Czas więc powstrzymać jej rozwój.

Cukrzyca typu 2: chudnięcie

Osoby z cukrzycą typu 2 często słyszą od swojego lekarza nakaz utraty masy ciała.

Odchudzanie nie jest łatwe dla wielu osób, a szczególnie dla tych, które borykają się ze zjawiskiem insulinooporności. Jeśli towarzyszy Ci oporność na insulinę, pamiętaj, że proces ten czasem może przebiegać trochę wolniej niż u osób bez towarzyszącej insulinooporności i będzie wymagał od Ciebie cierpliwości, zaangażowania, sporej dawki motywacji i… wytrwałości 🙂 Jednocześnie, tak jak czytałeś powyżej. Naprawdę warto podjąć taką próbę, ponieważ zyski z redukcji masy ciała w cukrzycy typu 2 mogą być przeogromne.

Korzyści z redukcji masy ciała w cukrzycy typu 2:

• Lepsze wyrównanie glikemii
• Szansa na zmniejszenie dawki leków
• Zmniejszenie ryzyka powikłań cukrzycowych
• Zmniejszasz ryzyko powikłań wynikających z otyłości
• Zmniejszenie ryzyka wystąpienia nowotworów
• Lepsze samopoczucie
• Więcej energii
• Poprawa nastroju
• Poprawa jakości snu i pamięci
• Mniejsze obciążenie dla stawów
• Wolniejsze męczenie się
• Wzrost libido
• … i wiele innych

Powodów jest wiele, możesz do listy dopisać również takie, które są najważniejsze dla Ciebie. To przede wszystkim one będą Cię motywować do zmiany.

Cukrzyca typu 2: zmotywuj się do zmiany

Twoja waga stoi w miejscu albo wręcz przeciwnie – przybierasz na wadze? Zastanów się jakie popełniasz błędy i odpowiedz sobie na pytania:

1. Czy stosujesz zasadę “wszystko albo nic” i wprowadzasz głodówki, po których z wilczym apetytem uzupełniasz stracone kalorie, narażając się dodatkowo na rozchwianie wyrównania cukrzycy?
2. Postanowienie o zmianie trybu życia jest tylko „na chwilę”? – na czas odchudzania, a później wracasz do starych przyzwyczajeń?
3. Wprowadzasz zmiany stopniowo, metodą małych kroków?
4. Czy stosujesz szereg różnych diet bez długotrwałego efektu, zamiast diety dostosowanej do Twojego organizmu i modelu leczenia cukrzycy?
5. Czy włączasz do tego aktywność fizyczną, która zwiększa wrażliwość na działanie insuliny i pozwala osiągnąć lepsze efekty?

Zasadniczym warunkiem odchudzania zakończonego sukcesem, (czyli utratą zbędnych kilogramów, i utrzymaniem uzyskanego efektu) jest tylko zmiana dotychczasowego trybu życia, odpowiednia dla diabetyka dieta poprzedzona silną motywacją i zmianą myślenia na temat swojego zdrowia oraz konsekwencji związanych z nadwagą.

Pamiętaj, że dzięki odpowiedniej wiedzy, zaangażowaniu i zmianie dotychczasowych nawyków masz szansę na długie i komfortowe życie z cukrzycą  – bez powikłań!

Zacznij skutecznie zarządzać swoją cukrzycą!

Literatura

1. Baranik A., Ostrowska L. Praktyczne zalecenia dotyczące żywienia chorych z cukrzycą typu 2 i otyłością. Forum Zaburzeń Metabolicznych 2011, tom 2, nr 4, 222–230.
2. Duda-Sobczak A., Gawrecki A., Juruć A., Karbowska S. Cukrzyca typu 2 co powinien wiedzieć pacjent. Warszawa 2016, Wydawnictwo lekarskie PZWL.
3. Sieradzki J. (red). Cukrzyca Tom 1-2. warszawa, 2016. Wydawnictwo Via Medica.

O autorze Anita Rogowicz-Frontczak

dr n. med.

Diabetolog, endokrynolog, specjalista chorób wewnętrznych. Adiunkt w Klinice Chorób Wewnętrznych i Diabetologii Uniwersytetu Medycznego w Poznaniu. Autorka licznych publikacji naukowych w dziedzinie diabetologii i endokrynologii.

UDOSTĘPNIJ ARTYKUŁ

udostępnij na facebook-u